یکی از اصیل‌ترین معماری‌ها در ساخت خانه، معماری خانه‌های گیلانی است. خانه‌های گیلانی همگام با فرهنگ و نحوه زندگی مردم گیلان ساخته شده و با خوی طبیعت گره خورده است. در طراحی معماری خانه‌های گیلان، از مصالح و ابزار هماهنگ با طبیعت منطقه شمال کشور استفاده می‌شود و آرامش و روح زندگی را در بر دارد.
یکی از اصیل‌ترین معماری‌ها در ساخت خانه، معماری خانه‌های گیلانی است. خانه‌های گیلانی همگام با فرهنگ و نحوه زندگی مردم گیلان ساخته شده و با خوی طبیعت گره خورده است. در طراحی معماری خانه‌های گیلان، از مصالح و ابزار هماهنگ با طبیعت منطقه شمال کشور استفاده می‌شود و آرامش و روح زندگی را در بر دارد. منطقه گیلان به سه بخش جلگه شرقی، میانی و غربی تقسیم می‌شود که خانه‌های ساخته شده در هر بخش در نوع مصالح استفاده شده و معماری مقداری با یکدیگر متفاوت هستند. معماری خانه‌های سنتی و بومی‌گیلانی به گونه‌ای است که آن را بر روی سکویی از جنس چوب و یا آجر قرار داده تا از گزند رطوبت و بارش‌های جوی در امان باشد. به منظور استفاده از هوای مطبوع در تابستان و همینطور جلوگیری از ورود بادهای موسمی و بارش به داخل ساختمان، نمای خانه گیلانی به جهت جنوب شرقی طراحی و ساخته می‌شود. در ادامه به بررسی اجزای مختلف و عوامل تاثیر‌گذار در طراحی و معماری خانه‌های گیلانی پرداخته می‌شود.
خانه‌های گیلانی به منظور مصونیت از بارش‌های جوی عموما به جهت شرقی – غربی ساخته شده و نور طبیعی مناسب نیز در آنها وجود دارد. محوطه، یکی از بخش‌های اصلی در معماری خانه‌های گیلانی است که بر اساس شغل و پیشه صاحب خانه طراحی می‌گردد. پیشه اصلی مردم گیلان از دیرباز عموما به دو شغل دام‌پروری و کشاورزی تقسیم می‌شده است و محوطه خانه‌های گیلانی نیز با توجه به نیازهای شغلی ساخته می‌شود. محوطه خانه‌های گیلانی شامل بخش‌های مختلفی است که در ادامه بخش‌های اصلی محوطه بررسی می‌شوند.
مسیر رفت و آمد در محوطه خانه‌های گیلانی، یکی از مهمترین بخش‌ها در طراحی است. مسیر را معمولا به گونه‌ای طراحی می‌کنند تا از طوفان و بارش‌های زیاد در امان باشد. به منظور ایجاد مسیر رفت و آمد عموما از مصالحی مانند سنگریزه و خاک استفاده می‌شود.
پرچین، بخش ثابت خانه‌های گیلانی است که حکم حصار و جدا کننده را در دور محوطه و باغ ایفا می‌نماید. به منظور حفاظت در برابر طوفان، پرچین را معمولا به صورت کوتاه و دارای منافذ می‌سازند و از مصالح مختلفی مانند چوب، سنگ، داربست‌های چوبی در ساخت پرچین استفاده می‌شود.
وجود گیاهان در محوطه گیلانی، یکی از اصول اولیه در طراحی و معماری خانه‌های گیلانی است. بسته به سلیقه و شغل صاحب خانه، گیاهان مختلفی مانند درختان گردو و زبان گنجشک و یا سبزیجات در محوطه کاشته می‌شود.
تلمبار، قسمتی در محوطه خانه‌های گیلانی است که به عنوان انبار موقت از آن استفاده کرده و معمولا در آن به منظور انبار کردن شالی و مواردی مانند آن استفاده می‌شود.
این بخش از محوطه معمولا فصلی است و مکان آن در زمستان و تابستان جا به جا می‌شود. در تابستان معمولا لانه مرغ و خروس را در زیر سایه درختان قرار داده و در زمستان به مکان‌های گرم‌تر مانند زیر خانه منتقل می‌شوند.
تنور، یکی از اجرای اصلی خانه‌های گیلانی است که در گوشه‌ای از محوطه ساخته شده و مکان قرارگیری آن در زمستان و تابستان متفاوت است.
همانگونه که اشاره شد، به منظور طراحی و ساخت خانه‌های گیلانی و مصون ماندن از عواملی مانند رطوبت و بارش‌های جوی، خانه‌ها بر روی سکویی به ارتفاع تقریبی 80 سانتی متری ساخته می‌شود. طراحی فونداسیون خانه‌های گیلان با توجه به منطقه مورد نظر متفاوت است. در برخی از مناطق گیلان، فونداسیون از مصالحی مانند سنگ و گل ساخته شده و در برخی دیگر، از تکنیکی به نام شکیلی ساخته می‌شود. تکنیک شکیلی که به باج‌بنه نیز معروف است، از مجموعه‌ای از تیرهای بر روی هم قرار گرفته استفاده می‌شود که ساختمان را تا ارتفاع مورد نظر بالا برده تا تا خانه از بارش‌های جوی و سیلاب‌ها در امان باشد. قسمت‌های مختلف شکیل در ادامه بررسی می‌شود.
اولین مرحله ساخت فنداسیون، بستر خاکی است که از لایه‌های متراکم زغال و خاک رس ساخته می‌شود. برای ساخت این بستر، زمین را تا عمق 60 سانتی متری حفر شده و بستر خاکی را مانند سکویی تا ارتفاع حدود 60 سانتی متری بر روی زمین قرار داده می‌شود.
بخش دوم فنوانسیون خانه‌های گیلانی، مجموعه‌ای از پنج لایه چوبی است که به صورت متناوب بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند. در‌این بخش اغلب از چوب درخت توت به منظور مقاومت در برابر رطوبت، فشار و موریانه استفاده می‌شود.این لایه‌های چوبی بار و وزن خانه را به خوبی منتقل می‌کند. تعداد لایه‌های چوبی با توجه به وسعت خانه و تعداد اتاق‌ها متفاوت است.
تیرها که در قسمت‌های مختلف خانه‌های گیلانی قابل مشاهده هستند از سه لایه اصلی تشکیل می‌شود. لایه اول تیر بر روی نقاط متمرکز قرار گرفته و بر روی آنها در جهت عمود، دو لایه تیر سراسری به نام بنه‌دار قرار می‌گیرد. بر روی لایه بنه‌دار نیز تیرهایی به نام سرکش قرار گرفته و لایه دوم تیرها را می‌سازند. آخرین لایه تیرها را نیز تیرهایی به نام نال تشکیل داده که در برگیرنده سطح طبقه همکف است. نال به گونه‌ای قرار داده می‌شود که چهارگوشه کف خانه را مانند کلاف در بر بگیرد. در قسمت‌های خالی میان تیرها نیز گلوله‌های گلی قرار داده و بر روی آن کف خانه به ضخامت 2 تا 4 سانتیمتر با لایه چوبی قرار داده می‌شود.
دیوار در معماری خانه‌های گیلانی، شامل دیوارهای عمودی است که دیوارهای خارجی و داخلی را تشکیل می‌دهند. دیوارهای خارجی از مصالحی مانند کاه‌گل ساخته می‌شود تا به صورت عایق رطوبتی و حرارتی عمل نموده و خانه را در برابر آسیب‌های جوی حفظ نماید. دو نوع رایج دیوار در خانه‌های گیلانی، دیوار دارورچین و نفار است که وظیفه انتقال وزن خانه را بر فونداسیون ایفا می‌نماید.
دیوار دارورچین از قرار دادن الوارهای چوبی به صورت افقی بر روی یکدیگر ساخته شده و الوارها به صورت فاق و زین در یکدیگر قفل می‌شوند و سپس بر روی آنها کاه‌گل قرار می‌دهند.
دیوار نفار یا زگال نیز از اسکلت چوبی تشکیل شده و در آن تیرهای چوبی افقی توسط طناب‌های گیاهی به تیرهای عمودی متصل می‌شود.
در طراحی نما و پوشش خارجی در خانه‌های گیلانی در کنار اصالت، به مواردی چون زیبایی و محافظت بنا در برابر بارش‌های جوی نیز توجه می‌شود. در اغلب خانه‌های گیلانی، فضایی به نام ایوان نیز وجود دارد که مهمترین بخش در ساخت خانه‌های گیلانی است.
سقف در خانه‌های گیلانی، از اجزای مهم و کاربردی بوده و اغلب به دلیل بارش‌های فراوان به صورت شیب‌دار ساخته می‌شود. امتداد سقف در خانه‌های گیلانی در سمتی ادامه دارد که در مقابل بادهای موسمی بوده و سازه را از گزند وزش بادهای سنگین محافظت می‌نماید. در مناطق مختلف گیلان از مصالح گوناگون مانند ساقه برنج، نی، قطعات چوب و سفال در ساخت سقف استفاده می‌شود. در مناطق برف‌گیر گیلان نیز از سقف‌های گالی‌پوش استفاده شده که به آسانی برف موجود بر روی سقف را به بیرون انتقال می‌دهد. در جداره بیرونی سقف نیز ناودان‌هایی از جنس سفال و ساقه نی تعبیه شده تا آب موجود بر روی سقف نیز به بیرون از خانه منتقل شود.
خانه‌های معماری، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که ریشه در هویت و تاریخچه آن دارد. توجه به طبیعت و استفاده از مصالح هم‌سو با محیط زیست در کنار کاربردی بودن خانه گیلانی، یکی از بزرگترین ویژگی معماری این خانه‌ها است. در ادامه به بررسی برخی از مهمترین ویژگی‌های معماری خانه‌های گیلانی پرداخته می‌شود.
یکی از منحصر به فرد‌ترین معماری‌های خانه‌های سنتی، خانه‌های گیلانی هستند که سرشار از تاریخ و فرهنگ مردم بومی گیلان است. در طراحی خانه‌های معماری، از مصالح بومی مانند چوب و گیاهان بومی استفاده شده و به منظور در امان ماندن از رطوبت، خانه را در سطح بالاتری به نسبت سطح زمین ساخته می‌شود. به منظور کنترل انرژی نیز درب‌ها و پنجره‌های خانه‌های گیلانی به صورت تاشو ساخته می‌شود و اجاق هیزمی، قلب خانه را تشکیل می‌دهد. محوطه خانه گیلانی نیز یکی از اجرای اصلی این خانه‌ها بوده و با توجه به نوع پیشه صاحب خانه ساخته می‌شود. خانه‌های روستایی گیلان را بهتر بشناسیم (بوم معماری خانه‌های روستایی گیلان)
